Mensen komen op uiteenlopende manieren te overlijden. Door ouderdom, ziekte of een noodlottig ongeval. In de week van het overlijden tot aan de uitvaart gaat er aandacht uit naar de overledene en tijdens de afscheidsplechtigheid staat de kist, met daarin de overledene, vooraan in de aula of de kerk. Soms doen zich echter situaties voor waarbij de overledene ontbreekt tijdens de afscheidsceremonie.
Welke praktische gevolgen heeft dat en wat is de invloed op rouw en herdenken? Hoe kun je toch invulling geven aan een mooi en betekenisvol afscheid?
Geen overledene bij het afscheid
Het ontbreken van het lichaam van een dierbare bij een afscheid kan een drietal redenen hebben. De overledene heeft zijn of haar lichaam ter beschikking gesteld aan de wetenschap. Dit wordt bij leven al geregeld en het lichaam moet binnen 24 uur overgebracht worden naar het wetenschappelijk instituut. De tijd om afscheid te nemen is kort en doorgaans zal de afscheidsplechtigheid zonder overledene plaatsvinden.
De vermoedelijk overledene is langdurig vermist en het lot van deze persoon is onbekend. Een afschuwelijk scenario, wat is er gebeurd? Nabestaanden zullen na een langdurige vermissing vaak toch overgaan tot een afscheidsdienst, maar dan zonder hun dierbare in hun midden.
Het lichaam van de overledene is (nog)niet gevonden. Wanneer zich een grote (natuur)ramp voordoet, een terroristische aanslag of een misdrijf, kan het zo zijn dat nabestaanden zeker weten dat hun dierbare is overleden, maar dat het lichaam (nog) niet gevonden is. Ook in dit geval kan je er voor kiezen een afscheid te organiseren.
Regelgeving en praktische problemen
Zoals besproken kan het ontbreken van een dierbare bij een afscheid verschillende redenen hebben. Wat dat wettelijk en praktisch betekent in de verdere afwikkeling, verschilt per situatie. Samenvattend komt het erop neer dat wanneer het zeker is dat en hoe iemand is overleden, in ieder geval de administratieve afhandeling, goed geregeld kan worden. Er is namelijk een “verklaring van overlijden” of een “verklaring van geen bezwaar” (bij niet-natuurlijk overlijden).
Wanneer het lot van de persoon waar het om gaat onzeker, dan is het verkrijgen van een verklaring gebonden aan termijnen. Wanneer iemand langer dan 5 jaar vermist is, kan een “verklaring van rechtsvermoeden van overlijden” worden afgegeven. Als de omstandigheden dusdanig zijn dat de dood van de vermiste “waarschijnlijk” is, wordt deze verklaring al na een jaar afgegeven.
Wanneer de dood van een vermiste “zeker” is, bijvoorbeeld na een (natuur)ramp, dan kan direct bij de rechtbank een “doodverklaring” aangevraagd worden.
Zonder een van de genoemde verklaringen kan de administratieve en financiële afwikkeling niet in gang gezet worden en zijn de financiële gevolgen voor nabestaanden zeer groot. Een huis kan bijvoorbeeld niet zonder toestemming verkocht worden, maar het is ook niet meer te betalen door inkomsten die stil zijn komen te liggen sinds de vermissing, maar ook verzekeringen keren niet uit.
Als je als nabestaande een afscheidsdienst wilt organiseren, zal ook een uitvaartverzekering niet uitkeren wanneer één van de genoemde verklaringen ontbreekt.
Bij een vermissing, om welke reden dan ook, is de onzekerheid groot. Alle juridische en financiële gevolgen die een dergelijke situatie met zich meebrengt zijn belastend en dan heb ik het nog niet over de emotionele belasting die een grote rol speelt.
Rouwen wanneer het lichaam van een dierbare ontbreekt
De wijze waarop wij rouwen is van verschillende factoren afhankelijk. Hoe is onze dierbare komen te overlijden, wat voor een relatie hadden we met deze persoon, hoe oud was iemand, was er mogelijkheid tot afscheid nemen, etc., etc..
Wanneer we rouwen verrichten wij (volgens veel rouwdeskundigen) “rouwarbeid” en die arbeid bestaat uit vier rouwtaken.
Als eerste moeten wij de werkelijkheid van het verlies onder ogen zien. Het zien van het lichaam van onze dierbare, draagt bij aan de werkelijkheid onder ogen zien. Daarnaast is het van belang dat we het verlies van kunnen begrijpen. Wanneer iemand vermist is dan missen we begrip (“wat is er gebeurd?”) en is het onder ogen zien van het verlies ook een stuk lastiger.
Ten tweede moeten we de pijn van het verlies ervaren. Die pijn uit zich op verschillende manieren: fysieke klachten, gebrek aan concentratie, vermoeidheid, maar ook diverse emoties doen zich voor zoals boosheid, schuldgevoel en schaamte. De pijn van het verlies bij een vermissing is zeer complex en alle emoties kunnen de revue passeren. De rouw hangt immers nauw samen met hoe onze dierbare is komen te overlijden.
De derde rouwtaak is het aanpassen aan de wereld na het verlies. Wanneer het lot an de overledene onduidelijk is, zal de voortdurende vraag zijn: “Wat is er gebeurd?”. “Waar kan hij/zij zijn?”. Bij een langdurige vermissing ontstaat een leven tussen hoop en wanhoop.
De laatste rouwtaak is het weer leren genieten en herinneringen bewaren. Wanneer het heel complex is de realiteit van verlies te accepteren, door bijvoorbeeld een vermissing, is het door
lopen van deze rouwtaak, heel lastig. Er zal bijvoorbeeld altijd sprake zijn van een sprankje hoop….
Het belang van rituelen en afscheid nemen
Rituelen geven invulling en bevestiging aan ons verlies en daarnaast bieden ze de gelegenheid de overledene te eren en erkenning te geven.
Een afscheidsplechtigheid is in onze maatschappij een gebruikelijk ritueel om onze overleden dierbaren te eren. Dergelijke plechtigheden gaan ook gepaard met diverse handelingen en rituelen die verband houden met het lichaam van de overledene. Denk aan de laatste verzorging, het uitkiezen van mooie kleding om de overledene in te kleden, het opbaren, de kist sluiten en de overledene daadwerkelijk begraven of cremeren.
Alle genoemde rituelen kunnen, wanneer de overledene ontbreekt, niet uitgevoerd worden.
Om een mooi afscheid vorm te geven kunnen andere rituelen ingezet worden.
Rituelen bij een afscheid zonder overledene
Tijdens een regulier afscheid branden we vaak kaarsen, mensen houden een toespraak, we luisteren naar muziek en foto’s en/of filmpjes worden getoond. Ook bij een afscheid zonder de aanwezigheid van de overledene kan veel op dezelfde manier invulling krijgen.
Helaas kunnen sommige rituele handelingen niet plaatsvinden. Er is geen kist om te sluiten, de overledene verlaat niet voor de laatste keer het huis en er kunnen geen kaarsen rond de kist gebrand worden. Hoe kunnen we dan wel invulling geven aan een mooi en persoonlijk afscheid? Enkele voorbeelden:
- Al wordt de overledene niet vervoerd, nabestaanden kunnen wel in een eervolle stoet langs voor hun dierbare belangrijke plaatsen rijden, alvorens zij naar de afscheidsdienst gaan.
- De afscheidsdienst kan op elke gewenste plek gehouden worden, er is immers geen kist, wat qua logistiek uiteenlopende locaties mogelijk maakt.
- Op de plaats waar de afscheidsdienst gehouden wordt, kan een plek gecreëerd worden waar de overledene geëerd wordt.
- Voeg voor de overledene kenmerkende attributen toe. Hierdoor ontstaat een herdenkingsaltaar.
- Tijdens de afscheidsdienst kunnen bij het herdenkingsaltaar kaarsen aangestoken worden.
- Als plek ter nagedachtenis met elkaar een boom planten.
- Toch kiezen voor een kist en deze door nabestaanden laten vullen met brieven, kaarten, herinneringsitems, etc..
- Alsnog kan gekozen worden voor een graf of een urnengraf en het begraven van een item dat symbool stond voor de overledene.
Naast rituelen rondom het moment van de afscheidsplechtigheid zijn er ook andere rituelen/ceremonies die ingevuld kunnen worden, wanneer er geen overledene is.
Voorbeelden hiervan zijn:
- Het schrijven van een brief aan de overledene, zodat je je dierbare toch nog kunt toespreken.
- Binnen een vereniging onderling een afscheidsceremonie organiseren.
- Het organiseren van een herdenkingstocht door bijvoorbeeld buurtgenoten.
Informatie
Mocht u meer informatie willen over het betekenisvol invulling geven aan een afscheidsplechtigheid, dan kunt u kijken op www.mareuitvaartbegeleiding.nl. Uiteraard sta ik graag persoonlijk te woord. U kunt bellen naar telefoonnummer: 06 – 274 286 58 of mailen naar liza@mareuitvaartbegeleiding.nl.
